W 2023 roku przeprowadziliśmy na reprezentatywnej próbie dorosłych mieszkańców Polski badanie Postawy wobec osób z niepełnosprawnościami, na temat postrzegania sytuacji osób z niepełnosprawnościami w Polsce oraz społecznego nastawienia do różnego rodzaju niepełnosprawności. Wyniki tego badania przedstawione są w niniejszym tomie Opini i Diagnoz.

W naszych badaniach wielokrotnie, od kilku dekad, poruszaliśmy problematykę osób z niepełnosprawnościami (OzN), które w odczuciu społecznym należą do grup najbardziej zagrożonych wykluczeniem społecznym. W tekstach zawarte są odniesienia i porównania do wcześniejszych badań, dzięki czemu możemy śledzić, jak w ciągu ostatnich kilku dekad ewoluowały postawy wobec niepełnosprawności.

Wybuch wojny na Ukrainie 24 lutego 2022 roku zmusił Polaków do postawienia sobie wielu pytań: z jednej strony o własne bezpieczeństwo, gotowość do walki czy trwałość dawnych sojuszy, a z drugiej o postawę, jaką należy przyjąć wobec milionów wojennych uchodźców, którzy z dnia na dzień pojawili się na polskiej granicy. Przez prawie dwa lata staraliśmy się sprawdzać, jakich odpowiedzi udzielali Polacy na te oraz kolejne pytania, które nieuchronnie pojawiały się w miarę przedłużania się konfliktu. Chociaż wojna wciąż trwa i nikt już raczej nie przewiduje jej rychłego końca – jak to czyniło wiele osób w jej pierwszych tygodniach – uznaliśmy, że to dobry moment, by zebrać w jednej publikacji najważniejsze wyniki naszych badań, wyciągnąć z nich pewne ogólne wnioski i spróbować nakreślić obraz polskiego społeczeństwa skonfrontowanego z wojną, toczącą się tuż za naszymi granicami.

W naszych analizach posługiwaliśmy się zarówno badaniami ilościowymi, jak i jakościowymi, co pozwalało nam uzyskać szersze spojrzenie na omawiane zagadnienia. Wykorzystane dane sondażowe pochodzą przede wszystkim z prowadzonych przez CBOS co miesiąc badań statutowych, w których od wybuchu wojny uwzględnialiśmy za każdym razem pytania dotyczące wojny na Ukrainie lub ukraińskich uchodźców. W tomie wykorzystane zostały również dane jakościowe pochodzące z przeprowadzonych przez nas w różnych miastach Polski badań fokusowych. Prezentowany tom składa się z pięciu głównych rozdziałów.

W 51. tomie Opinii i Diagnoz prezentujemy rezultaty badań odnoszących się do współczesnego profilu wyborcy. Tom otwiera badanie preferencji politycznych w drugiej połowie sierpnia, autorstwa Michała Feliksiaka. O bliskości i dystansie wobec partii politycznych piszą Agnieszka Cybulska i Krzysztof Pankowski. Ciekawych danych dostarcza badanie Beaty Roguskiej dotyczące wizerunków partii politycznych. Skąd się wzięli wyborcy głównych partii politycznych? Na to pytanie odpowiada Michał Feliksiak analizując tzw. przepływy elektoratów. Psychologiczne charakterystyki elektoratów, również autorstwa Beaty Roguskiej, należy traktować jako tekst komplementarny wobec poprzedniego. Jonathan Scovil przedstawia portret wyborców niezdecydowanych, podkreślając, że w tej grupie przeważają kobiety, osoby młode, poniżej 45 roku życia, oraz mieszkańcy wsi.

Przedstawione badania niejednokrotnie zaskakują wynikami, dlatego też należy pamiętać, że analizujemy społeczną percepcję partii, ich działań i wizerunków, a wyborcom zadajemy też pytania, o to, jak siebie definiują, jakie mają poglądy na istotne kwestie społeczne i polityczne, jak postrzegają wyborców innych partii. Pamiętać należy, że przedstawione dane są swoistą fotografią współczesnego wyborcy. Wyborcy A.D. 2023.

Polska była i nadal bywa uważana za kraj, który – z punktu widzenia teorii sekularyzacji – stanowi wyjątek: w którym proces sekularyzacji nie postępuje lub postępuje ze znacznym opóźnieniem i bardzo powoli. Jednak od co najmniej kilku lat można w Polsce obserwować stosunkowo szybką sekularyzację i wiodącą rolę zmiany pokoleniowej w tym procesie, co dokumentują badania międzynarodowe i krajowe – także badania i analizy CBOS. Obecnie raczej nie zadaje się już pytania, czy religijność społeczeństwa polskiego się zmienia, ale raczej, jak to się dzieje: na czym ten proces polega, jakie są jego mechanizmy, jakie czynniki go przyspieszają.

Niełatwo na te pytania odpowiedzieć, dlatego że religijność jest postawą złożoną, wielowymiarową i nie wszystkie jej elementy muszą podlegać zmianom o tym samym charakterze i w tym samym tempie. I dlatego, że tak złożona postawa jest wielorako powiązana, a więc i wielorako zależna od społecznego otoczenia. Analizy religijności warto więc prowadzić w szerszym kontekście, w triadzie: postawy ludzi – Kościół katolicki (jako instytucja) – państwo (i jego instytucje). Poziom religijności społeczeństwa z pewnością oddziałuje na Kościół i państwo, ale także funkcjonowanie i działania Kościoła i instytucji państwa wpływają na religijność ludzi. W przedstawianych w tym tomie „Opinii i Diagnoz” analizach staramy się uwzględniać ten szerszy kontekst, na ile pozwalają na to nasze dane.

Celem przywołanych we Wprowadzeniu analiz jest zarysowanie podstawowych zmian religijności społeczeństwa polskiego i ich uwarunkowań od cech społeczno-demograficznych, bowiem dynamika tych zmian może być niejednakowa w różnych kategoriach społecznych.

Uwzględnione zostaną jedynie deklaracje wiary oraz deklaracje częstości chodzenia do kościoła. Są one traktowane jako swoisty „kościec” religijności. Dokonane ustalenia będą stanowiły zarówno wstępną, fragmentaryczną diagnozę procesu zmiany poziomu wiary i praktyk religijnych, jak i kontekst dla przedstawianych w tym tomie analiz bardziej szczegółowych.

Warto dodać, że te dwa komponenty religijności – wiara i praktyki – są ze sobą mocno związane, ale, oczywiście, nie są tożsame: wierzący mogą z różnych powodów zaniedbywać lub wręcz zarzucać praktyki religijne i – odwrotnie – osoby mające wątpliwości co do swojej wiary lub wręcz niewierzące mogą z różnych względów co jakiś czas uczestniczyć w mszach lub nabożeństwach. Dlatego te dwie cechy są analizowane oddzielnie – różnice w dynamice ich zmian w czasie umożliwiają wgląd w mechanizmy procesu zmiany religijności społeczeństwa polskiego.

Najpierw o samych badaniach młodzieży z ostatnich klas szkół ponadpodstawowych (w pewnym okresie ponadgimnazjalnych). CBOS realizował je ze zmienną częstością od roku 1990, a w XXI wieku w latach: 2003, 2008, 2010, 2013, 2016, 2018 i wreszcie w roku 2021. Na początku lat 90. było to statutowe badanie CBOS. W 1999 roku zleceniodawcą był Instytut Psychiatrii i Neurologii. Od 2003 roku badania młodzieży prowadzimy – we współpracy lub na zlecenie – Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii, obecnie Krajowego Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom.

W badaniach tych – realizowanych wedle tej samej metodologii – zachowujemy pewien wspólny rdzeń wszystkich kwestionariuszy, dzięki czemu możliwe jest śledzenie trendów. W niniejszym opracowaniu wykorzystujemy do porównań – w takim stopniu, jaki jest możliwy – dane z poprzednich badań z serii Młodzież. Z drugiej jednak strony staramy się reagować na „ducha czasu” i wprowadzamy tematy nowe. W roku 2021 po raz pierwszy pytaliśmy – w związku z epidemią COVID-19 – o samopoczucie psychiczne i edukację zdalną, a także o stosunek do osób LGBT+ i do zmian klimatu. Wprawdzie nie można śledzić zmian tych postaw młodych ludzi w czasie, ale można je porównać z postawami dorosłych.

Celem naszych badań i analiz jest próba odpowiedzenia na pytanie, jacy są młodzi ludzie u progu dorosłości, w momencie kończenia edukacji na poziomie szkoły ponadpodstawowej. Czy z systemu edukacji wychodzą na studia, do pracy, wyjeżdżają za granicę? Czy i w jakich formach będą uczestniczyć w życiu społecznym i politycznym? W jakich sprawach będą, lub nie będą, demonstrować na ulicach? To oni już niedługo będą decydować o kondycji naszego kraju. Dlatego warto przyjrzeć się ich poglądom, poznać ich postawy i perspektywy.

W niniejszym numerze „Opinii i Diagnoz” przedstawiliśmy panoramę postaw, przekonań i aktywności młodych ludzi kończących szkoły ponadpodstawowe. Liczymy, że zainteresuje to różne kręgi odbiorców: od instytucji publicznych i polityków poprzez środowiska akademickie i edukacyjne oraz media, aż po wszystkich zainteresowanych życiem społecznym. Czytelnicy ocenią, czy i w jakim stopniu zdołaliśmy odpowiedzieć na pytanie, jacy są młodzi ludzie u progu dorosłości, z jakim wyposażeniem wkraczają w dorosłość.

W badaniach i analizach CBOS wiele wskazuje, że w młodszych kohortach wiekowych dokonują się zmiany: światopoglądowa, ideowa, polityczna, zmiana przekonań i zachowań. Postanowiliśmy przyjrzeć się tym zmianom i spróbować zdiagnozować, czy mamy do czynienia raczej z długofalowymi trendami, które niespiesznie, ale systematycznie zmieniają i odmienią polskie społeczeństwo (choć nie wszystkie pokolenia w równym stopniu), czy może raczej z młodzieńczym, żywiołowym buntem wobec zastanej rzeczywistości.

Zaczynamy od zarysowania historycznego tła. Barbara Badora w rozdziale „Młodzi obywatele w badaniach CBOS” odtwarza zmiany sytuacji społeczno-zawodowej młodych ludzi w wieku 18–24 lata na przestrzeni ostatnich ponad trzydziestu

lat.

W obszernym rozdziale „Młodzi Polacy o demokracji” Michał Feliksiak i Beata Roguska prezentują postrzeganie i stosunek młodych Polaków do demokracji w różnych jej wymiarach.

Młody wiek sprzyja poczuciu podmiotowości obywatelskiej, co w rozdziale „Młodzi Polacy a poczucie wpływu na sprawy publiczne i zaangażowanie w protesty” pokazuje Piotr Chys.

Jonathan Scovil w rozdziale „Zainteresowanie polityką i poglądy polityczne młodych Polaków” dokumentuje rosnące – choć powoli – zainteresowanie polityką i dynamicznie rosnące deklaracje udziału w wyborach.

Beata Roguska w rozdziale „Ważne kwestie społeczno-polityczne w opiniach młodych Polaków” po wnikliwej analizie stawia tezę, że poglądy młodych ludzi w ważnych kwestiach społeczno-politycznych mogą być dobrym odzwierciedleniem tendencji obserwowanych w całym społeczeństwie.

W rozdziale „Preferencje partyjne młodych Polaków” Agnieszka Cybulska i Krzysztof Pankowski analizują sympatie partyjne najmłodszych wyborców w ostatnich dwóch dekadach. Nie były one stałe – zmieniały się w rytm wydarzeń i politycznych nastrojów.

Mirosława Grabowska w rozdziale „Religijność młodych Polaków” analizuje dynamikę zmian religijności najmłodszych Polaków na tle zmian religijności całego społeczeństwa. Opis nie pozostawia wątpliwości: proces odchodzenia od praktyk, a w mniejszym stopniu także od wiary religijnej, przebiega najgwałtowniej właśnie w kohorcie w wieku 18–24 lata.

W niniejszym tomie Opinii i Diagnoz w szczególny sposób koncentrujemy się na dwóch kwestiach – smogu i przeciwdziałaniu zanieczyszczeniu powietrza oraz ocieplaniu się klimatu i ograniczeniu zmian klimatycznych. Oba te zjawiska, występujące w różnej skali i w różnym czasie, łączy działalność człowieka związana ze spalaniem paliw kopalnych.

Na niniejszą publikację składa się pięć rozdziałów. W pierwszym analizie poddano obawy o stan środowiska naturalnego, interesowała nas również świadomość ekologiczna Polaków, w jakich zachowaniach się ona przejawia i w jakim stopniu się zmienia.

W drugim rozdziale skupiliśmy się na problematyce smogu, a w kolejnym – na termomodernizacji.

Ze względu na to, że odchodzenie od energetyki opartej na węglu staje się faktem, ostatnie dwa rozdziały poświęciliśmy temu, jak powinna, według opinii publicznej, przebiegać transformacja energetyczna

Niniejszy tom Opinii i Diagnoz stanowi zapis dziewięciu miesięcy życia Polaków z koronawirusem.

Uznaliśmy, że naszym obowiązkiem jako badaczy jest zapis doświadczeń ludzi w czasach zarazy. W każdym z sondaży zrealizowanych od marca do listopada 2020 r. poświęcaliśmy temu sporo miejsca.

Pytaliśmy zarówno o postrzeganie samej epidemii, obawy przed zarażeniem (Agnieszka Cybulska, Krzysztof Pankowski, „Dziewięć miesięcy życia z koronawirusem w tle – lęk przed zarażeniem i ewolucja opinii o epidemii”), jak i o sceptycyzm wobec tego zagrożenia (Agnieszka Cybulska, Krzysztof Pankowski, „Koronasceptycyzm, czyli kto nie wierzy w zagrożenie epidemią”).

Analizowaliśmy, jak epidemia i wprowadzone rygory sanitarne wpływały na nasze życie codzienne (Agnieszka Cybulska, Krzysztof Pankowski, trzy rozdziały: „Zachowania Polaków u progu epidemii” oraz „Życie codzienne w czasie społecznej izolacji”, a także „Polak w maseczce lub bez maseczki, czyli zmiany w zachowaniach przeciwepidemicznych”).

Jak system opieki zdrowotnej radził sobie w tej sytuacji „w realu” i online (Małgorzata Omyła-Rudzka, „Opieka medyczna w czasie epidemii” oraz Michał Feliksiak, „Zdrowie online”).

Czy epidemia zmieniła sytuację zawodową Polaków (Michał Feliksiak, „Sytuacja zawodowa Polaków w czasie epidemii koronawirusa”), czy zmieniła praktyki religijne (Marta Bożewicz, „Praktyki religijne w warunkach pandemii”), czy wpłynęła na plany wakacyjne oraz wakacje uczniów i dorosłych (Barbara Badora, „Letnie wyjazdy wypoczynkowe uczniów w czasie pandemii” oraz „Turystyka letnia dorosłych w czasie pandemii”).

Interesowała nas także ocena rządu – jak radzi sobie z epidemią i jej skutkami gospodarczymi (Beata Roguska, „Postrzeganie działań rządu wobec epidemii”).

Problematyka postrzegania struktury społecznej pojawia się w naszych badaniach od kilku dekad, praktycznie od początku działalności CBOS. Niniejszy tom stanowi pewną kontynuację i pogłębienie wątków zawartych w opracowaniu Struktura społeczna i jej wymiary opublikowanym w roku 2013 . W tym numerze „Opinii i Diagnoz” wykorzystano dane z badań CBOS zrealizowanych od lipca 2019 roku do marca 2020 roku, a w jednym z rozdziałów (w rozdziale piątym „Komu żyje się najtrudniej”) wykorzystano nieco starsze dane – z lipca 2018 roku. We wszystkich tekstach zawarte są odniesienia i porównania do wcześniejszych badań. Co warte podkreślenia, realizację ostatniego sondażu, do którego odnosimy się w tym tomie, zakończyliśmy jeszcze przed ogłoszeniem stanu epidemii, a okres dzielący dwie publikacje – tę z 2013 roku i obecną – jest dość szczególny ze względu na następującą w nim bardzo dynamiczną poprawę sytuacji gospodarstw domowych.

Czy i jak ta poprawa wpłynęła na postrzeganie struktury społecznej?

Problematyka rodziny i jej przemian od lat pozostaje jednym z głównych przedmiotów zainteresowania CBOS. Regularnie monitorujemy pozycję rodziny w społeczeństwie oraz zmiany w jej pojmowaniu, postrzegane i definiowane jej modele, a także nowe typy związków oraz postawy wobec rozwodów. Szczególną uwagę poświęcamy również przemianom relacji kobiet i mężczyzn na polu domowym, rynku pracy i działalności publicznej.

Niniejszy numer „Opinii i Diagnoz” stanowi kontynuację refleksji podjętych w 2013 roku. W wydanym wówczas tomie „Kobieta w rodzinie, w pracy, w przestrzeni publicznej” poruszyliśmy niektóre problemy współczesnej polskiej rodziny – takie jak preferowane i realizowane modele rodziny, prokreacyjne postawy kobiet, praca zawodowa kobiet. W tym samym roku wydaliśmy numer poświęcony nie tylko kobietom, lecz także całym rodzinom, zatytułowany „Rodzina i jej przemiany”.

Obejmował on ważne zjawiska i procesy dotykające polskich rodzin, takie jak przemiany w zakresie realizowanych form życia małżeńsko-rodzinnego, akceptacji rozpadu małżeństw, alternatyw życia małżeńskiego czy stosunku do osób o orientacji homoseksualnej.

Zmiany dotyczące rodziny nie są jednoznaczne i trudno – także w oparciu o nasze badania – wnioskować, w jakim kierunku będą zmierzały. Na pewno warto je nadal monitorować. Niektóre bowiem obszary życia rodzinnego są stabilne (niekiedy wbrew intuicji), inne zmieniają się in plus (chociażby postrzeganie równouprawnienia kobiet i mężczyzn na rynku pracy czy znaczenia rodziny), a pozostałe, adekwatnie do obserwowanych w codziennym życiu zjawisk, ukazują powolną liberalizację poglądów, akceptację niezakładania rodziny czy rozpadu małżeństw.